Φιλελεύθερος σοσιαλισμός. Του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα ενός άρθρου του Αμερικανού φιλοσόφου Μάικλ Ουόλτσερ, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Dissent».
O φιλελευθερισμός είναι ένας «-ισμός» όπως όλοι οι άλλοι «-ισμοί»; Νομίζω πως κάποτε ήταν. Στον 19ο αιώνα και για μερικά χρόνια του 20ού, ο φιλελευθερισμός ήταν μια ιδεολογία που περιλάμβανε: ελεύθερη αγορά, ελεύθερο εμπόριο, ελευθερία του λόγου, ανοιχτά σύνορα, ελάχιστο κράτος, ριζικό ατομικισμό, πολιτικές ελευθερίες, θρησκευτική ανεκτικότητα, δικαιώματα των μειονοτήτων. Αυτή η ιδεολογία όμως αποκαλείται σήμερα ελευθερισμός (libertarianism) και το μεγαλύτερο μέρος των προσώπων που αυτοπροσδιορίζονται ως φιλελεύθεροι δεν την αποδέχονται.
Ο φιλελευθερισμός στην Ευρώπη εκπροσωπείται σήμερα από πολιτικά κόμματα όπως το γερμανικό Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα, που είναι ελευθεριστές (libertarians) και δεξιοί, αλλά και από κόμματα όπως οι Φιλελεύθεροι Δημοκράτες στο Ηνωμένο Βασίλειο, που μετεωρίζονται μεταξύ συντηρητικών και σοσιαλιστών χωρίς ένα δικό τους ισχυρό «πιστεύω». Ο φιλελευθερισμός στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι η δική μας πολύ μετριοπαθής εκδοχή της σοσιαλδημοκρατίας, όπως στον «φιλελευθερισμό του New Deal». Ούτε και αυτό είναι ένα ισχυρό «πιστεύω», επειδή έχουμε δει πόσο πολλοί φιλελεύθεροι αυτού του τύπου έχουν γίνει νεοφιλελεύθεροι. Οι «φιλελεύθεροι» είναι ακόμα μια ομάδα που μπορεί να προσδιοριστεί. Περιγράφουν τον εαυτό τους καλύτερα με ηθικούς όρους παρά με πολιτικούς: είμαστε πρόσωπα με ανοιχτή νοοτροπία, γενναιόδωρα, ανεκτικά, ικανά να ζουν με την αμφισημία, έτοιμα για συζητήσεις στις οποίες δεν αισθανόμαστε ότι πρέπει να νικήσουμε.
Οποια και αν είναι η ιδεολογία μας, όποια και αν είναι η θρησκεία μας, δεν είμαστε δογματικοί, δεν είμαστε φανατικοί. Οι δημοκράτες σοσιαλιστές, όπως εγώ, μπορούν και πρέπει να είναι φιλελεύθεροι αυτού του τύπου. Αλλά ο αληθινός μας δεσμός, ο πολιτικός μας δεσμός με τον φιλελευθερισμό έχει άλλη μορφή. Θεωρήστε την ως μια μορφή επιθετικού προσδιορισμού: είμαστε, ή θα έπρεπε να είμαστε, φιλελεύθεροι δημοκράτες και φιλελεύθεροι σοσιαλιστές. Οπως όλα τα επίθετα, το «φιλελεύθερος» τροποποιεί και περιπλέκει το ουσιαστικό το οποίο συνοδεύει. Καθορίζει όχι το ποιοι είμαστε, αλλά το πώς είμαστε αυτοί που είμαστε, το πώς εφαρμόζουμε στην πράξη τις ιδεολογικές δεσμεύσεις μας. Ο συντηρητικός συγγραφέας Μπρετ Στίβενς όρισε πρόσφατα τον λαϊκισμό ως θρίαμβο της δημοκρατίας επί του φιλελευθερισμού. Νομίζω ότι εννοούσε τον θρίαμβο της πλειοψηφικής δημοκρατίας επί των φιλελεύθερων περιορισμών της.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία θέτει όρια στον κανόνα της πλειοψηφίας – συνήθως με ένα Σύνταγμα που εγγυάται τα ατομικά δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες, καθιερώνει ένα ανεξάρτητο δικαστικό σύστημα, που μπορεί να κάνει σεβαστή αυτή την εγγύηση και ανοίγει τον δρόμο σε έναν ελεύθερο τύπο που μπορεί να την υπερασπίζεται. Οι πλειοψηφίες μπορούν να δρουν νόμιμα μόνον εντός των συνταγματικών ορίων. Δεν προτίθεμαι να αρνηθώ τη σημασία της λαϊκής δράσης. Η μεγάλη κατάκτηση της δημοκρατίας είναι το ότι φέρνει απλούς ανθρώπους, όπως εσείς και όπως εγώ, στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Πράγματι, το επίθετο «φιλελεύθερος» εγγυάται ότι καθένας εμπλέκεται ουσιαστικά σε αυτή τη διαδικασία, όπως δεν έγινε ποτέ στην ιστορία των δημοκρατιών που υπήρξαν από την Αθήνα ως τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Τα πολιτικά δικαιώματα και οι ελευθερίες ανήκουν νόμιμα σε κάθε μέλος της πολιτικής κοινότητας – σε εβραίους, μαύρους, γυναίκες, στους φτωχότερους των φτωχών. Ολοι εμείς ενωνόμαστε στις δημοκρατικές συζητήσεις, οργανώνουμε κοινωνικά κινήματα και πολιτικά κόμματα και συμμετέχουμε στις εκλογικές εκστρατείες. Ακόμα όμως και όταν βγαίνουμε νικητές, οι αποφάσεις μας έχουν όρια. Επομένως, οι λαϊκιστές δημαγωγοί εσφαλμένα υποστηρίζουν ότι, αν κάποτε νικήσουν στις εκλογές, θα αντιπροσωπεύουν ή θα ενσαρκώνουν τη «λαϊκή βούληση» και θα μπορούν να κάνουν όλα όσα θέλουν.
Υπάρχουν πράγματι πολλά πράγματα που δεν θα μπορούν να κάνουν. Εκείνο που θέλουν περισσότερο από όλα είναι να εγκρίνουν νόμους που θα εγγυώνται τη νίκη τους στις προσεχείς εκλογές, οι οποίες θα γίνονταν έτσι οι τελευταίες σημαντικές εκλογές. Επιτίθενται στα δικαστήρια και στον Τύπο. Διαβρώνουν τις συνταγματικές εγγυήσεις. Σφετερίζονται τον έλεγχο των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Μετασχηματίζουν το εκλογικό σώμα αποκλείοντας τις μειονοτικές ομάδες. Παρενοχλούν ή καταστέλλουν ενεργητικά τους ηγέτες της αντιπολίτευσης. Ολα αυτά τα κάνουν στο όνομα του κανόνα της πλειοψηφίας. Είναι, όπως είπε ο Ούγγρος πρωθυπουργός Ορμπαν, «μη φιλελεύθεροι δημοκράτες».
Οι λαϊκιστικές νίκες είναι μια καταστροφή για όλους εκείνους που είναι με την πλευρά των χαμένων, ιδίως για τους φιλελεύθερους δημοσιογράφους, την καθημερινή φωνή της αντιπολίτευσης, που συχνά κατηγορούνται ψευδώς για διαφθορά ή ανταρσία και φυλακίζονται. Και αν οι λαϊκιστές, παρ’ όλες τις προσπάθειές τους για να εξασφαλίσουν τη νίκη, τύχει να χάσουν κάποτε τις εκλογές, θα ήταν μια καταστροφή για τους ίδιους, επειδή εμείς (οι φιλελεύθεροι δημοκράτες) θεωρούμε ότι οι επιθέσεις τους στο Σύνταγμα και οι παραβιάσεις των πολιτικών δικαιωμάτων είναι εγκληματικές πράξεις.
Η διακύβευση είναι υψηλή σε αυτόν τον τύπο πολιτικής. Αν χάσεις τις εκλογές, χάνεις την εξουσία και πηγαίνεις φυλακή. Τα φιλελεύθερα όρια στη δημοκρατία χρησιμεύουν κατά κάποιον τρόπο για να προλαμβάνουν τις καταστροφές για όλους τους εμπλεκόμενους. Χαμηλώνουν τη διακύβευση της πολιτικής σύγκρουσης. Το να χάσεις μιαν εκλογική αναμέτρηση δεν σου στερεί όλα σου τα πολιτικά δικαιώματα, συμπεριλαμβανόμενου του δικαιώματος στην αντιπολίτευση, που συνοδεύεται από την ελπίδα μιας νίκης την επόμενη φορά.
Τα όρια που επιβάλλει το επίθετο «φιλελεύθερος» έγιναν αντιληπτά ακριβώς με αυτόν τον τρόπο από τον Ιταλό σοσιαλιστή Κάρλο Ροσέλι, έναν από τους ηγέτες της αντιφασιστικής Αντίστασης στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 και συγγραφέα του βιβλίου «Φιλελεύθερος σοσιαλισμός». «Η “φιλελεύθερη μέθοδος”», έγραφε, «είναι ένα σύνολο κανόνων του παιχνιδιού που όλα τα αντιμαχόμενα μέρη δεσμεύονται ότι θα σεβαστούν, κανόνων που αποβλέπουν στο να εξασφαλίζουν την ειρηνική συμβίωση των πολιτών […]· να συγκρατούν τους αγώνες μέσα σε ανεκτά όρια και να επιτρέπουν την εναλλαγή των διάφορων κομμάτων στην εξουσία».
Ετσι, ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός του Ροσέλι ενσωματώνει τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Γι’ αυτόν, το επίθετο «φιλελεύθερος» δεν είναι μόνο μια περιοριστική δύναμη, αλλά είναι και κίνητρο πλουραλισμού: εγγυάται την ύπαρξη «διάφορων κομμάτων» (πράγμα που σημαίνει περισσότερων του ενός) και δίνει σε όλους τη δυνατότητα να πετύχουν. Το επίθετο «φιλελεύθερος» σημαίνει ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη συναίνεση του λαού. Για να την κερδίσουμε, οφείλουμε να αγωνιζόμαστε δημοκρατικά. Η πάλη ήταν μακρά και μακρύς ήταν ο δρόμος, υπήρξαν και θα υπάρξουν συμβιβασμοί με τους αντιπάλους, των οποίων οφείλουμε να σεβόμαστε τα δικαιώματα.
«Φιλελεύθερος» σοσιαλισμός σημαίνει ότι θα υπάρχει χώρος για τους σοσιαλιστές, για να διαφωνούν μεταξύ τους σχετικά με την τακτική και τη στρατηγική της πάλης και για τους βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους. Επομένως, θα υπάρχουν πολλοί σοσιαλισμοί και θα πρέπει να προσδοκούμε ότι θα βρίσκουμε κόμματα, συνδικάτα και ιδεολογικές ομαδοποιήσεις διάφορων τύπων σε ανταγωνισμό για τους υποψήφιους και για την άσκηση επιρροής στο εσωτερικό ενός φιλελευθερο-δημοκρατικού πλαισίου. Οπως υποστήριζε ο Ροσέλι, ο ανταγωνισμός θα είναι διαρκής, επειδή τελικά «φιλελεύθερος» σημαίνει ότι «ο σοσιαλισμός δεν είναι ένα αφηρημένο και στατικό ιδεώδες, που θα μπορέσει κάποτε να υλοποιηθεί πλήρως». […]
Δημοσίευση από “Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ”
