Ουτοπία και ιστορία. Του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Λίγες βδομάδες πριν από τον θάνατό του, ο Πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν (1925-2017) αφιέρωσε αρκετές μέρες στον διάλογο με τον Ελβετό δημοσιογράφο Peter Haffner. Από τις συνομιλίες αυτές προέκυψε το βιβλίο Zygmunt Bauman «A tutto campo» (Laterza 2021), απόσπασμα του οποίου παρουσιάζουμε στη συνέχεια.
● Κυκλοφορούν σήμερα κάμποσες δυστοπίες, αλλά λιγοστές ουτοπίες. Ενώ οι πρώτες απεικονίζουν το μέλλον μας σαν κόλαση, οι δεύτερες θέλουν να πραγματοποιήσουν τον επίγειο παράδεισο. Τα περισσότερα ουτοπικά σχέδια έμειναν στα χαρτιά κι ωστόσο ο κομμουνισμός, στον οποίο εσείς είχατε πιστέψει, συγκλόνισε τον κόσμο σε ασύγκριτο βαθμό. Ενα παρόμοιο σχέδιο εναλλακτικής κοινωνίας μάς έχει ήδη εγκαταλείψει ακόμα και ως ουτοπία;
■ Ενα από τα πρώτα βιβλία μου, όταν ξανάρχισα την ακαδημαϊκή μου ζωή εξόριστος στη Μεγάλη Βρετανία, είχε τον τίτλο «Σοσιαλισμός, ενεργή ουτοπία». Το μήνυμα που μετέδιδε ο τίτλος ήταν το ακόλουθο: η ιστορική επιτυχία της ιδέας του σοσιαλισμού έγκειται στο γεγονός ότι αυτή λειτουργεί ως ουτοπία που φωτίζει τις ενδημικές κοινωνικές ασθένειες του status quo και προωθεί μέτρα για να τις καταπολεμήσει. Αν απουσίαζε μια τέτοια ουτοπία, αυτές οι δυσλειτουργίες θα αυξάνονταν, θα διαδίδονταν ανεξέλεγκτες, θα διέφθειραν τα ηθικά κριτήρια της κοινωνίας και τελικά θα υποβάθμιζαν την ποιότητα ζωής. Αυτό επιβεβαιώθηκε με τρόπο απολύτως απρόβλεπτο από τις εξελίξεις που σημάδεψαν τις δυτικές κοινωνίες, μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Από το μήνυμα που προανέφερα συνάγεται και το ότι όποιος είχε την αξίωση να παρουσιάζει μια υπαρκτή κοινωνική διάταξη ως «υλοποίηση του σοσιαλιστικού ιδεώδους» ενταφίαζε έτσι αυτόν που είναι ο πιο σημαντικός ρόλος που έπρεπε να παίζει η ουτοπία στην ιστορία. Αυτό ισχύει και για τη σύγχρονη σκέψη για τη δημοκρατία. Και η δημοκρατία πράγματι είναι μια ουτοπία, μια ιδεώδης κατάσταση που δεν έχει επιτευχθεί πουθενά.
● Μετά τη στροφή του 1989, με την κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας, μίλησαν πολλοί για «τέλος των ιδεολογιών». Αφήνοντας προς στιγμήν κατά μέρος τον νεοφιλελευθερισμό και τον νεοσυντηρητισμό, αυτός ο ισχυρισμός είναι από μιαν άποψη ορθός: ακόμα και οι μεταρρυθμιστικές κοινωνικές ιδεολογίες έχουν τελειώσει.
■ Αυτό είναι αληθινό. Αλλά το τέλος των ιδεολογιών είναι μακρινό. Η νεότερη εποχή βασιζόταν στην πεποίθηση ότι όλα μπορούν να πραγματοποιηθούν από τη δύναμη του ανθρώπου. Σήμερα, όμως, το αξίωμα που εμπνέει την πολιτική λέει κυρίως: δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις. Τα ανώτερα στρώματα ισχυρίζονται ότι ο κοινός λαός θεωρεί απώλεια χρόνου κάθε στοχασμό για μια ορθολογική διάταξη της κοινωνίας. Αυτή η νέα ιδεολογία της ιδιωτικοποίησης ορίζει ότι παρόμοιοι στοχασμοί δεν συμβάλλουν καθόλου στην ευτυχία της ζωής. Να εργαζόμαστε περισσότερο, να κερδίζουμε περισσότερα χρήματα, να μη σκεφτόμαστε πλέον την κοινωνία ούτε και να κάνουμε κάτι για την κοινωνία: ιδού τι απαιτεί από μας αυτή η ιδεολογία.
● Οι νέοι ήδη θεωρούν εντελώς φυσικό το ότι δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις.
■ Πολλοί έχουν χάσει την ικανότητα να στοχάζονται για μια ιδέα καλής κοινωνίας. Σκέφτονται περισσότερο για το πώς θα δημιουργήσουν μια άνετη οικιακή φωλιά σε αυτόν τον παράξενο, απρόβλεπτο και άβολο κόσμο. Μια φωλιά για τον εαυτό τους, για την οικογένειά τους, για τους συμπολίτες τους. Ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός φαίνεται να μην έχει νόημα, επειδή όλα αλλάζουν πολύ γρήγορα και δεν υπάρχει ένα σταθερό σημείο αναφοράς για να προσανατολιστούμε. Στη δημόσια συζήτηση δεν υπάρχει πλέον η ιδέα μιας καλής κοινωνίας. Το πολύ να προτείνεται η ιδέα μιας κοινωνίας που θα είναι λιγότερο κακή από την παρούσα. Αυτό που οι πολιτικοί, οι οποίοι παρουσιάζονται ως «ισχυροί ηγέτες» τύπου Τραμπ, Βίκτορ Ορμπαν ή Μαρίν Λεπέν, προσφέρουν στον λαό δεν είναι μια εναλλακτική κοινωνία. Αυτοί παριστάνουν ότι ενσαρκώνουν οι ίδιοι την εναλλακτική λύση.
● Εσείς περιγράφετε την εξέλιξη της ιστορίας των ουτοπιών με τις μεταφορές του θηροφύλακα, του κηπουρού και του κυνηγού. Η προμοντέρνα στάση απέναντι στον κόσμο είναι εκείνη του θηροφύλακα, ενώ η μοντέρνα είναι εκείνη του κηπουρού. Τώρα στη μετανεωτερικότητα είναι οι κυνηγοί εκείνοι που βάζουν την πιο ισχυρή σφραγίδα. Ως προς τι διακρίνεται αυτή η ουτοπία από τις προηγούμενες φανταστικές αφηγήσεις της νεωτερικότητας;
■ Το ζητούμενο δεν είναι πλέον να προστατεύσουμε ή να διασώσουμε τον οίκο μας ή να δημιουργήσουμε ωραίους κήπους, όπως στο παρελθόν. Τώρα, στον καιρό των κυνηγών, η μοναδική φροντίδα είναι να γεμίσουμε το δικό μας κυνηγετικό σακίδιο, χωρίς να νοιαζόμαστε για το πόσο θήραμα απομένει ακόμα. Οι κοινωνικοί ιστορικοί συζητούν γι’ αυτόν τον τρόπο συμπεριφοράς μιλώντας για εξατομίκευση, ενώ οι πολιτικοί τον αξιολογούν θετικά ως «απορρύθμιση». Διαφορετικά από τις προηγούμενες ουτοπίες, η ουτοπία του κυνηγού δεν δίνει κάποιο νόημα στη ζωή, ούτε αυθεντικό ούτε πλαστό. Αυτή χρησιμεύει απλώς για να απελευθερώνει το κεφάλι μας από τα ερωτήματα για το νόημα της ζωής.
● Σε τι βασίζεται αυτή η ουτοπία, που μας την παρουσιάζουν ως ελπιδοφόρα;
■ Στην πραγματικότητα, εδώ έχουμε να κάνουμε με δύο ουτοπίες που συγχωνεύονται: εκείνη της φανταστικής σωτήριας ικανότητας της ελεύθερης αγοράς και εκείνη της απεριόριστης κατασκευαστικής ικανότητας της τεχνολογίας. Και οι δύο είναι αναρχικές, φαντάζονται έναν κόσμο με δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις και κυρίως χωρίς αφεντικά. Εναντιώνονται στον σχεδιασμό, στη χρονική αναβολή της ικανοποίησης, στη θυσία στο όνομα ενός μελλοντικού καλού. Ο αυθορμητισμός του κόσμου, που εμπλέκεται εδώ, οδηγεί στο να θεωρείται παράλογη κάθε μέριμνα για το μέλλον. Και επομένως στο να μπορούμε να δρούμε χωρίς να νοιαζόμαστε για τίποτα.
● Αν ήδη δεν καλλιεργούμε πλέον θετικές φανταστικές αφηγήσεις για το πώς θα μπορούσε να είναι το μέλλον, μπορούμε τουλάχιστον να διδαχθούμε κάτι από την ιστορία; Είναι αληθινά, όπως έλεγε ο Κικέρων, «δάσκαλος της ζωής»;
■ Η historia magistra vitae, η ιστορία ως δάσκαλος είναι θύμα της απομάγευσης της ιδέας του μέλλοντος γενικά και της προόδου ιδιαίτερα. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι απογοητευμένοι, επειδή η πορεία της αλλαγής έγινε πιο γρήγορη, τόσο που ακόμα και πρόσωπα πολύ νεότερα από μένα έχουν ήδη βιώσει μια ολόκληρη σειρά ματαιωμένων επαγγελιών, μπλοκαρισμένων ζωών και διαψευσμένων ελπίδων. Οταν ήμουν νέος, ένα παιδί, ένας νέος πίστευε ότι το μέλλον θα είναι μια ιστορία βαθμιαίων βελτιώσεων. Κάθε χρόνος θα ήταν καλύτερος από τον προηγούμενο και εμείς θα είχαμε διδαχθεί από την ιστορία να μην επαναλάβουμε τα λάθη που είχαν γίνει στο παρελθόν. Θα είχαμε αναπτύξει καλύτερες τεχνολογίες, θα είχαμε βρει καλύτερα εργαλεία και καλύτερους δρόμους για να κάνουμε τα σωστά πράγματα. Η μελλοντική ιστορία, πιστεύαμε, θα ήταν μια πορεία προς τα μπρος και όχι επιστροφή προς τα πίσω.
● Κατανοούμε τουλάχιστον τι συμβαίνει σήμερα;
■ Δεν νομίζω ότι υπάρχει μια συνεκτική θεωρία αυτού που εκτυλίσσεται τώρα μπροστά μας. Προχωράμε τυφλά μέσα στο σκοτάδι. Οι ουτοπίες τοποθετούνταν πάντοτε στο μέλλον. Το μέλλον όμως δεν είναι πλέον ελκυστικό. Είναι γεμάτο απειλές, κινδύνους και προκλήσεις. Είναι απρόβλεπτο και ανεξέλεγκτο, μια εποχή ανασφάλειας. Δεν γνωρίζουμε σε ποια κατεύθυνση να βαδίσουμε, ποια προληπτικά μέτρα πρέπει να πάρουμε, τι πρέπει να κάνουμε τώρα. […]
Δημοσίευση από “Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ”
