Η χειραφέτηση του πνεύματος. Του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Η κυκλοφορία στη γλώσσα μας ενός έργου του Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650), του στοχαστή που θεωρείται ο θεμελιωτής της νεότερης φιλοσοφίας, είναι αναμφίβολα εκδοτικό γεγονός με ξεχωριστή αξία. Την επιμέλεια, τις σημειώσεις και τα σχόλια έκανε ο Ευάγγελος Βανταράκης. Οπως σημειώνει στο διαφωτιστικό επίμετρό του ο Στέλιος Βιρβιδάκης, οι επιστολές του Ντεκάρτ φωτίζουν, μεταξύ άλλων, την ηθική προβληματική του και τη σύνδεσή της με την παράδοση της φιλοσοφίας ως τέχνης του βίου ▸ Ο Ντεκάρτ υποστηρίζει ένθερμα έναν συγκεκριμένο και βαθύ ουμανισμό, σκοπός του οποίου είναι να συμβάλλει στην επίλυση των προβλημάτων της ανθρωπότητας.
Κυκλοφόρησε πρόσφατα το βιβλίο του Ρενέ Ντεκάρτ «Επιστολές περί ηθικής και πολιτικής» (μετάφραση: Βασιλική Γρηγοροπούλου, Εκκρεμές 2022). Η συνέντευξη του Γάλλου φιλοσόφου Πιερ Γκενανσιά δημοσιεύτηκε στο περιοδικό L’ Obs
Τι είναι αυτό που διαχωρίζει τον Ντεκάρτ από τους προηγούμενους από αυτόν στοχαστές;
Υπάρχει ένα πριν και ένα μετά τον Ντεκάρτ. Η ιδιοφυΐα του έγκειται στο ότι έχει αντιληφθεί αυτό το θεμελιώδες και ταυτόχρονα προφανές πράγμα: σκεφτόμαστε και όλα απορρέουν από αυτή την αρχή και από αυτή την απόλυτη βεβαιότητα. Το «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» δεν είναι ούτε ένα θεώρημα ούτε μια υπαρξιακή ενόραση, αλλά η αφετηρία μιας μεθόδου ανακάλυψης και ανάλυσης των πιο βέβαιων δεδομένων του πνεύματος. Παριστάνοντας ότι αμφιβάλλει για τα πάντα και ότι αναστέλλει την κρίση του γι’ αυτό που δεν είναι βέβαιο, ο Ντεκάρτ συνάγει την αρχή κάθε γνώσης: «Δεν είμαι παρά μια υπόσταση που σκέφτεται». Γι’ αυτή τη φράση επικρίθηκε πολύ, αλλά αυτή ορίζει με τον πιο βέβαιο τρόπο την κατάστασή μας, την ουσία μας. Ο άνθρωπος, προτού γίνει μια ανθρωπολογική πραγματικότητα, είναι πρωταρχικά αυτή η σκεφτόμενη υπόσταση. Η γνώση της εξωτερικής πραγματικότητας δεν μπορεί να διαχωριστεί από την αυτοσυνείδηση. Οι «Μεταφυσικοί στοχασμοί» συνάγουν με θαυμαστό τρόπο τις συνέπειες αυτής της απλούστατης αλήθειας, που είναι η ολόπλευρη εξέταση των πραγμάτων και του κόσμου από τη σκέψη. Κάθε φιλόσοφος οφείλει στο εξής να αναμετρηθεί με το cogito, να το αποδεχθεί ή να το απορρίψει: ο Καντ, ο Κοντ, ο Μπερξόν, ο Χούσερλ…
Ποιον σκοπό επιδιώκει ο Ντεκάρτ με τις θεωρητικές του αναζητήσεις;
Σύμφωνα με τη σχολαστική, η φιλοσοφία έπρεπε να είναι η υπηρέτρια της θεολογίας, όπως μαθαίναμε στα σχολεία. Κάθε λόγος σχετικά με τον Θεό, τη φύση του ή τις ιδιότητές του, απαγορευόταν. Ο Ντεκάρτ αντίθετα θέλει να «ρίξει φως» σε κάθε πεδίο και να «ανοίξει τις πόρτες και τα παράθυρα», να διαλύσει τα σκοτάδια που οφείλονται στην άγνοια των φυσικών νόμων και φαινομένων. Υποστηρίζει ένθερμα έναν συγκεκριμένο και βαθύ ουμανισμό, σκοπός του οποίου είναι να συμβάλλει στην επίλυση των προβλημάτων της ανθρωπότητας, επινοώντας για παράδειγμα μηχανήματα και εργαλεία ικανά να απαλλάξουν τους ανθρώπους από τις κοπιώδεις εργασίες, αλλά και τερματίζοντας τις ανώφελες και στείρες διαμάχες. Στον «Λόγο περί της μεθόδου» κάνει επίσης αυτή την εντυπωσιακή δήλωση: εκείνο που θα κάνει τους ανθρώπους σοφότερους είναι οι πρόοδοι της ιατρικής. «Το πνεύμα –γράφει– εξαρτιέται τόσο πολύ από την ιδιοσυγκρασία και τη διάταξη των οργάνων του σώματος, που αν είναι δυνατόν να βρεθεί κάποιο μέσο που να κάνει γενικά τους ανθρώπους φρονιμότερους και ικανότερους απ’ όσο ήταν ώς τώρα, πιστεύω πως πρέπει να το αναζητήσουμε στην ιατρική».
Ο Ντεκάρτ δεν είναι ένας πρόδρομος όταν υπερασπίζεται, όπως το κάνει, την οικουμενική ουσία του ανθρώπου σε όλα τα γεωγραφικά πλάτη και χωρίς καμία διάκριση;
Ο «Λόγος περί της μεθόδου» αρχίζει με αυτή την περίφημη φράση: «Η ορθοφροσύνη (bon sens) είναι στον κόσμο το πράγμα το καλύτερα μοιρασμένο». Ολα όσα είναι βαθιά πρέπει να μπορούν να λέγονται και να γίνονται κατανοητά. Η αλήθεια δεν είναι μια υπόθεση μυημένων και αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο και για τη φιλοσοφική αλήθεια. Αυτή πρέπει να μπορεί να διαπιστώνεται, να εξετάζεται από τον καθένα, από όλους τους ανθρώπους, Κινέζους, Τούρκους ή χριστιανούς. Και ωστόσο, στην εποχή του, αυτές οι διακρίσεις φαίνονταν ότι μπορεί να είναι πιο θεμελιώδεις και από εκείνη ανάμεσα στον άνθρωπο και στο ζώο! Η αλήθεια απαιτεί μια προσπάθεια, αλλά το φυσικό φως πρέπει να μπορεί να τη φωτίζει, ενώ μια εσφαλμένα καθοδηγημένη λογιοσύνη τη συσκοτίζει. Πριν από τον Ρουσό, ο Ντεκάρτ θεωρεί ότι η κουλτούρα μπορεί να διαφθείρει, αν δεν καθοδηγείται με μέθοδο. Στο επιστημολογικό και στο μεταφυσικό πεδίο, είναι ένας από τους πρώτους που διατυπώνει την ιδέα της κοινής ανθρώπινης ουσίας μας, την οποία οι θρησκείες, οι πεποιθήσεις ή και οι διαφορές συνθηκών δεν πρέπει να μας κάνουν να την παραγνωρίζουμε. Ενας χωρικός της Βρετάνης μπορεί να διαθέτει διαυγέστερο πνεύμα και πιο απαιτητική αίσθηση της αλήθειας από όσο μερικοί που θεωρούνται σοφοί.
Σε μια γυναίκα, στην πριγκίπισσα Ελισάβετ της Βοημίας, απευθύνει άλλωστε τα πιο αξιοσημείωτα κείμενά του, ιδίως για το ζήτημα των σχέσεων του σώματος και του πνεύματος. Είχε ο Ντεκάρτ τη δυαδική αντίληψη που του αποδίδουν;
Ο Ντεκάρτ ένιωθε βαθύ θαυμασμό για την πριγκίπισσα Ελισάβετ. Στην αλληλογραφία του με αυτή τη νεότατη γυναίκα μάς δίνει τους βαθύτερους στοχασμούς του, επιδεικνύοντας ταυτόχρονα μια μετριοφροσύνη, που δεν ήταν ωστόσο το πρώτο χαρακτηριστικό του. Αυτή τον ωθεί να τοποθετηθεί για όλα όσα είχε αφήσει στη σκιά: δηλαδή για το δύσκολο ζήτημα της ένωσης της ψυχής και του σώματος, δύο εντελώς διακριτών διαστάσεων, οι οποίες ωστόσο συνδέονται στον άνθρωπο. Χωρίς αυτήν αναμφίβολα δεν θα είχε γράψει τα «Πάθη της ψυχής», όπου ερευνά τη διπλή μας φύση που είναι ενωμένη σε μια περίπλοκη πραγματικότητα. Γιατί, αντίθετα με αυτά που συνήθως του αποδίδουν, ο Ντεκάρτ είναι, με έναν ορισμένο τρόπο, υποστηρικτής της αδιαίρετης ενότητας του πνεύματος και της ύλης. Στο ζήτημα αυτό υπάρχει μια από τις εντάσεις που χαρακτηρίζουν τη φιλοσοφία του ανάμεσα σε δύο ισχυρές –και μερικές φορές αντίθετες– θέσεις. Οπως είπε ο μεγάλος φυσικός Νιλς Μπορ: «Το αντίθετο μιας κοινά αποδεκτής ιδέας είναι μια ανοησία, αλλά το αντίθετο μιας βαθιάς αλήθειας είναι μια άλλη βαθιά αλήθεια». Αυτός ο ορισμός ταιριάζει τέλεια στο καρτεσιανό σύστημα. Το αντίθετο της ενότητας της ψυχής και του σώματος είναι ο δυϊσμός τους και αυτές οι δύο ιδέες είναι εξίσου βαθιές.
Τον κατηγόρησαν επίσης ότι ενθάρρυνε τους ανθρώπους να κατέχουν και να εκμεταλλεύονται τη φύση…
Η Βίβλος μάς προσκαλεί να συμπεριφερόμαστε σαν κάτοχοι της φύσης, αλλά ο Ντεκάρτ δεν είπε τίποτα παρόμοιο. Αυτός δεν ανοίγει τον δρόμο για την οικονομική εκμετάλλευση της φύσης, αλλά για την επιστημονική της εξερεύνηση με σκοπό τη βελτίωση της ζωής μας. Ο καπιταλισμός και η επιτακτική επιθυμία του για πλούτο, για κέρδη, είναι αυτός που κάνει σήμερα τη φύση αφιλόξενη για τον άνθρωπο, και όχι οι επιστημονικές ανακαλύψεις καθαυτές. […]
Αναδημοσίευση από “Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ”
