Εχει τέλος η Ιστορία; Του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Χρειάζεται να αναρωτηθούμε αν υπάρχει ένα σύνολο αρχών, που οι άνθρωποι θα μπορούσαν να θεωρήσουν ανώτερες από εκείνες της φιλελεύθερης δημοκρατίας και προορισμένες να τις αντικαταστήσουν
Συνέντευξη του Φράνσις Φουκουγιάμα που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Sciences Humaines (τ. Ιαν. 2023)
Από την 11η Σεπτεμβρίου 2001 ώς τον πόλεμο στην Ουκρανία, σε κάθε γεγονός με παγκόσμια απήχηση, ακούμε τους σχολιαστές να βεβαιώνουν ότι παρακολουθούμε το «τέλος του τέλους της ιστορίας». Εσείς αντίθετα υποστηρίξατε πρόσφατα ότι βρισκόμαστε «πάντοτε στο τέλος της ιστορίας». Γιατί;
Πολλοί άνθρωποι ερμηνεύουν εσφαλμένα την ιδέα του «τέλους της ιστορίας». Νομίζουν ότι εγώ επινόησα την έκφραση και ότι αυτή σημαίνει ότι δεν θα υπάρχουν στο εξής μεγάλα ιστορικά γεγονότα και ότι η δημοκρατία θα θριαμβεύσει παντού. Η έννοια του «τέλους της ιστορίας» όμως διατυπώθηκε αρχικά από τον φιλόσοφο Φρίντριχ Χέγκελ, για να υποστηριχθεί η ιδέα μιας προόδου της κοινωνικής οργάνωσης στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας. Το ερώτημα ήταν: προς ποια κατεύθυνση; Σύμφωνα με τον Χέγκελ, το φιλελεύθερο κράτος επρόκειτο να επιβληθεί. Ο Καρλ Μαρξ επανέλαβε την ιδέα του τέλους της ιστορίας, αλλά εκτιμούσε ότι η ιστορία προόδευε προς μια κομμουνιστική ουτοπία. Το 1989, υποστήριξα ότι η εκδοχή του Χέγκελ ήταν πιο πιθανή από εκείνη του Μαρξ: δεν μπορούμε να περιμένουμε πιο αναπτυγμένο στάδιο της κοινωνικής οργάνωσης από εκείνο της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε συνδυασμό με την οικονομία της αγοράς. Εγραφα όμως επιπλέον ότι ούτε η θρησκεία ούτε ο εθνικισμός θα έπαυαν να ασκούν επιρροή στην παγκόσμια πολιτική. Η πρόοδος προς τη φιλελεύθερη δημοκρατία θα ήταν πολύ άνιση. Θα προσέθετα ότι είναι ιδιαίτερα ειρωνικό να παρερμηνεύονται αυτές οι θέσεις μου από Γάλλους, καθώς στη γαλλική πνευματική ζωή υπήρξε ένας σημαντικός ερμηνευτής της θεωρίας του Χέγκελ, ο Αλεξάντρ Κοζέβ (1902-1968), ο οποίος έγραψε ότι η ιστορία είχε τελειώσει με τη μάχη της Ιένας το 1806, όταν ο Ναπολέων συνέτριψε τον πρωσικό στρατό. Βεβαίως αυτό λέχθηκε με μια δόση ειρωνείας, αλλά η βασική ιδέα ήταν ότι οι ιδέες της ελευθερίας και της ισότητας, που είχαν εμπνεύσει τη Γαλλική Επανάσταση, αντιπροσώπευαν το αποκορύφωμα της ανθρώπινης πάλης για την ελευθερία. Χρειάζεται να αναρωτηθούμε αν υπάρχει ένα σύνολο αρχών, που οι άνθρωποι θα μπορούσαν να θεωρήσουν ανώτερες από εκείνες της φιλελεύθερης δημοκρατίας και προορισμένες να τις αντικαταστήσουν. Αν ίσχυε αυτό, θα θεωρούσα εσφαλμένη τη θέση μου, αλλά προς το παρόν αυτό δεν ισχύει.
Συμφωνείτε με τους ερευνητές που υποστηρίζουν ότι διανύουμε μια περίοδο «κάμψης» ή υποχώρησης της δημοκρατίας;
Μετά από μια περίοδο επέκτασης με αφετηρία τις αρχές της δεκαετίας του 1970, η δημοκρατία γνώρισε πολλές οπισθοδρομήσεις στη διάρκεια των τελευταίων δεκαπέντε ετών. Παρακολουθήσαμε οπισθοδρομήσεις σε πολλές χώρες, για παράδειγμα σε νέες δημοκρατίες στη διαδικασία της μετάβασης, όπως η Τυνησία ή η Βιρμανία. Γνωρίσαμε επίσης την άνοδο ενός εθνικιστικού και λαϊκιστικού κινήματος σε εδραιωμένες δημοκρατίες, ξεκινώντας από τις Ηνωμένες Πολιτείες με την επικράτηση του Ντόναλντ Τραμπ. Ωστόσο, αν εξετάσουμε τους δύο τελευταίους αιώνες μάλλον παρά τα τελευταία δεκαπέντε έτη, οι ανθρώπινες πρόοδοι ήταν πελώριες. Εχουμε γνωρίσει χειρότερες οπισθοδρομήσεις: ας σκεφτούμε τη δεκαετία του 1930, με την άνοδο του ναζισμού και του σταλινισμού, ή ακόμα και τις δεκαετίες 1960 και 1970, με τα στρατιωτικά πραξικοπήματα σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες και τις σοβαρές αμφιβολίες σχετικά με τη δημοκρατία στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική. Οπως και σε εκείνες τις εποχές, πολλοί κάτοικοι των δημοκρατικών χωρών έχασαν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς τους, αλλά δεν βρίσκουν μπροστά τους εκείνο το είδος συνεκτικών αυταρχικών ιδεολογιών που ήταν ο ναζισμός και ο σταλινισμός.
Παρουσιάζετε το τελευταίο βιβλίο σας («Liberalism and Its Discontents») ως μια υπεράσπιση του «κλασικού» ή «ανθρώπινου» φιλελευθερισμού. Ο φιλελευθερισμός είναι ένας όρος στον οποίο αποδίδονται πολλά νοήματα, ιδίως στη Γαλλία όπου συχνά χρησιμεύει για να περιγράψει την απορρυθμισμένη οικονομία της αγοράς. Ποιο νόημα του δίνετε εσείς;
Αφιερώνω πολύ χρόνο για να διακρίνω τον κλασικό φιλελευθερισμό από αυτό που αποκαλείται νεοφιλελευθερισμός. Κατά τη γνώμη μου, δεν μπορούμε να έχουμε σύγχρονη κοινωνία χωρίς οικονομία της αγοράς, χωρίς την προστασία του δικαιώματος στην ατομική ιδιοκτησία και της βασικής ελευθερίας να συναλλασσόμαστε και να εμπορευόμαστε. Το τέλος όμως της δεκαετίας του 1970 και οι δεκαετίες 1980-1990 σημαδεύτηκαν από την άνοδο μιας ακραίας μορφής οικονομικού φιλελευθερισμού, τον οποίο εκπροσωπούσαν άνθρωποι όπως ο Μίλτον Φρίντμαν ή ο Φρίντριχ φον Χάγιεκ, οι οποίοι επεξέτειναν αυτές τις αρχές πέρα από κάθε θεμιτό όριο. Αυτός ο νεοφιλελευθερισμός οδήγησε σε μια πολύ ασταθή απορρύθμιση του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος και στη δημιουργία μιας έντονα ανταγωνιστικής οικονομίας, βασιζόμενης στην κινητικότητα της εργασίας, με μιαν αυστηρή επιστροφή της πολιτικής ράβδου. Ο ορισμός που δίνω εγώ στον φιλελευθερισμό δεν επικεντρώνεται στην οικονομία, αλλά στο ζήτημα του κράτους δικαίου: το κράτος προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα που εγγυώνται την αξιοπρέπεια και την αυτονομία των πολιτών, όπως η ελευθερία έκφρασης, η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι ή της θρησκείας; Οπως ο οικονομικός φιλελευθερισμός με τον νεοφιλελευθερισμό, έτσι και αυτός ο πολιτικός φιλελευθερισμός επεκτάθηκε ώς το σημείο να προκαλέσει τη γέννηση των σύγχρονων πολιτικών της ταυτότητας (identity politics). Σε μια προοδευτική εκδοχή, η ταυτότητα έχει αρετές που κινητοποιούν και ωθούν τα άτομα να ενταχθούν στον πολιτικό στίβο, για να διεκδικήσουν τον σεβασμό των δικαιωμάτων τους, όπως το έκαναν οι Αφροαμερικανοί κατά τη διάρκεια του αγώνα τους για πολιτικά δικαιώματα. Σε μιαν άλλη όμως ερμηνεία, δίνεται το πρωτείο στην ταυτότητα της ομάδας σε σχέση με τα δικαιώματα, τις ικανότητες και τα επιτεύγματα των ατόμων, και καταλήγουν στο ότι οι πόροι της κοινωνίας πρέπει να κατανέμονται σε συνάρτηση με τα δικαιώματα των ομάδων. Θεωρώ ότι αυτό είναι ένα μείζον λάθος, που οδηγεί σε ανταγωνισμό μεταξύ των ταυτοτικών ομάδων και αρχίζει να υποσκάπτει τα θεμέλια της φιλελεύθερης κοινωνίας. Θεωρώ ότι τα ζητήματα ταυτότητας και κουλτούρας τείνουν να αντικαταστήσουν την παλιά διαίρεση σε κοινωνικές τάξεις. Στην Ευρώπη, μετά το 1945, τα κόμματα της Αριστεράς βασίζονταν στα συνδικάτα. Αντιπροσώπευαν πάνω απ’ όλα εργαζόμενους. Ολο και περισσότερο οι περιθωριοποιημένες ομάδες ορίζουν τον εαυτό τους με βάση την ιδιότητα του μετανάστη ή την ένταξη σε μια θρησκεία ή σε ένα πολιτισμό διαφορετικό από εκείνον της κυρίαρχης ομάδας. […]
ℹ️ Στο τελευταίο βιβλίο του «Liberalism and Its Discontents», ο Φράνσις Φουκουγιάμα υπερασπίζεται τον πολιτικό φιλελευθερισμό ως θεμέλιο της δημοκρατίας. Αναγνωρίζει ωστόσο ότι αυτός έχει υποστεί σοβαρές στρεβλώσεις στις τελευταίες δεκαετίες. Στο στρατόπεδο της Δεξιάς, οι θιασώτες του νεοφιλελευθερισμού μετέτρεψαν την ελεύθερη αγορά σε δόγμα, προκαλώντας οικονομική αστάθεια και μεγάλες ανισότητες. Προώθησαν παράλληλα έναν ακραίο ατομικισμό που διαβρώνει την κοινωνική συνοχή. Στην Αριστερά, εκείνοι που θεωρούν τον φιλελευθερισμό σαν ένα ελιτίστικο σύστημα, που καταπιέζει τις μειονότητες, υιοθετούν τις πολιτικές της ταυτότητας, που εστιάζουν σε ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό κάθε συλλογικότητας, όπως είναι λ.χ. η εθνότητα, η θρησκεία, το φύλο, ο σεξουαλικός προσανατολισμός κ.ά., με αποτέλεσμα να κατακερματίζουν και να πολώνουν το κοινωνικό σώμα
Αναδημοσίευση από “Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ”
