Ο Μαρξ στον 21ο αιώνα. Του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Σε ένα από τα βιβλία που έχει γράψει για τον Μαρξ, ο Στέφανο Πετρουτσιάνι σημειώνει: «Ο Μαρξ υπήρξε ο πρώτος στοχαστής, στην ιστορία της Δύσης, ο οποίος προσέδωσε στη ριζική κριτική της κοινωνίας μια επιστημονική βάση και μια πολιτική και οργανωτική προοπτική, δημιουργώντας επομένως κάτι που δεν υπήρχε πριν» («Marx», Carocci 2009, σελ. 10). Ο Πετρουτσιάνι έχει επιμεληθεί το τρίτομο συλλογικό έργο «Storia del marxismo» (Carocci 2015).

Ο Στέφανο Πετρουτσιάνι είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο La Sapienza της Ρώμης. Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στο ιταλικό περιοδικό Left


 Ποια είναι τα πιο καυτά θέματα για τα οποία ακόμα και σήμερα ο Μαρξ μάς υποχρεώνει να στοχαστούμε;

Ο Μαρξ υπήρξε ένας μεγάλος κοινωνικός επιστήμονας, επεξεργάστηκε θεμελιώδεις έννοιες όπως εκείνες των κοινωνικών τάξεων και της ιδεολογίας. Υπήρξε και ένας μεγάλος μελετητής του καπιταλισμού. Η ανάλυσή του για τον καπιταλισμό εγγράφεται αναμφίβολα σε έναν θεωρητικό ορίζοντα, οι προϋποθέσεις του οποίου (όπως η κλασική θεωρία σύμφωνα με την οποία η ζωντανή εργασία του ανθρώπου είναι η μοναδική πηγή αξίας) απορρίπτονται σήμερα από την οικονομική σκέψη. Και ωστόσο, είναι αδύνατο να μην αναγνωρίσουμε τη σημασία των ενοράσεων του Μαρξ σχετικά με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Σκέφτομαι, για παράδειγμα, την έννοια της κρίσης ως φυσιολογικού στοιχείου του καπιταλισμού. Η καπιταλιστική οικονομία ζει και αναπαράγεται μέσω κυκλικών διαδικασιών και μέσω κρισιακών μεταβάσεων. Δεν πρόκειται για μια παθολογία που μπορεί να αποφευχθεί.

Ο καπιταλισμός είναι ένα δυναμικό σύστημα, καθώς κατατείνει σε μια απεριόριστη συσσώρευση πλούτου. Ακριβώς αυτό, όμως, τον καθιστά δομικά ασταθή. Επιπλέον, η μεγέθυνση και η ανάπτυξη της ανανέωσης, που πυροδοτούνται από την καπιταλιστική οικονομία, δεν συνεπάγονται αύξηση των ευκαιριών απασχόλησης. Αντίθετα μάλιστα, η διάγνωση του Μαρξ είναι ότι η ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας θα οδηγεί όλο και περισσότερο σε μια υποβάθμιση του παράγοντα εργασία, με βλαβερές κοινωνικές συνέπειες, όπως η συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια λίγων ατόμων ή οι οπισθοδρομήσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων. Με δυο λόγια, πρόκειται για ένα σύστημα το οποίο, αν δεν υπάρξουν πολλές και σημαντικές διορθωτικές παρεμβάσεις και αφεθεί στον εαυτό του, είναι προσανατολισμένο στην οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική κατάρρευση.

 Με ποιον τρόπο η σκέψη του Μαρξ, που γεννήθηκε σε συνάφεια με τη βιομηχανική εργασία, μπορεί να μιλήσει στους σημερινούς περιστασιακούς, άτυπους, στερούμενους προστασίας και δικαιωμάτων εργαζόμενους;

Είναι αλήθεια ότι ο ορίζοντας εντός του οποίου στοχάζεται ο Μαρξ είναι εκείνος του καπιταλισμού της μεγάλης βιομηχανίας, που αυτός μπορούσε να παρατηρεί στην Αγγλία του καιρού του και να προφητεύει την επέκτασή του σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ο καπιταλισμός για τον οποίο γράφει είναι εκείνος που μαζικοποιεί και υποβαθμίζει την εργασία και ταυτόχρονα ενοποιεί μεγάλες συγκεντρώσεις της εργατικής τάξης. Μια ενοποίηση που, σύμφωνα με όσα προβλέπει ο Μαρξ, θα έπρεπε να οδηγήσει στην ανάδυση οργανωμένων δυνάμεων για τον μετασχηματισμό και τον ενταφιασμό αυτού του κοινωνικού και παραγωγικού συστήματος. Αυτό όμως που παρακολουθήσαμε στις πιο αναπτυγμένες δυτικές χώρες είναι μια διάλυση του μεγάλου βιομηχανικού καπιταλισμού και μια μετατόπισή του, δηλαδή μια ανάπτυξη της παραγωγής με ισχνή ζήτηση εργασίας και την εμφάνιση, κυρίως στο πεδίο των υπηρεσιών, μορφών «κονιορτοποιημένης», φτωχοποιημένης εργασίας. Γίνονται μειώσεις των αμοιβών και της προστασίας, εντατικοποίηση των ρυθμών εργασίας και γενικά ένας εξουθενωτικός αγώνας δρόμου στον ανταγωνισμό μεταξύ των ατόμων, που θεωρούνται επιχειρηματίες του εαυτού τους. Αντιλαμβανόμαστε ότι, σε αυτό το νέο πλαίσιο, η δυνατότητα να οργανωθεί ο κόσμος της εργασίας, για να επιδιώξει ευρύτερους, κοινούς και προγραμματισμένους στόχους, όπως υποδείκνυε ο Μαρξ, γίνεται σχεδόν ανέφικτη. Πώς να μετασχηματίσουμε την κοινωνία με την πολιτική δράση του οργανωμένου κόσμου της εργασίας; Αυτό το καθήκον, το τόσο αναγκαίο όσο και δύσκολο, είναι το καθήκον που μας κληροδοτεί ο Μαρξ.

 Σήμερα κινούμαστε μεταξύ δημοκρατιών που αυτοπροσδιορίζονται μη φιλελεύθερες και ενός νεοφιλελευθερισμού ο οποίος έχει ξεπεράσει ορισμένα από τα αρνητικά γνωρίσματα του κλασικού φιλελευθερισμού, που είχε υπογραμμίσει ο Μαρξ…

Στον Μαρξ βρίσκουμε μια κριτική της δημοκρατίας που είναι μόνον πολιτική δημοκρατία και μια κριτική του κλασικού φιλελευθερισμού της ιδιοκτησίας. Και πρόκειται για εύστοχες κριτικές, επειδή η πολιτική δημοκρατία που αυτός είχε μπροστά του ήταν ακόμα εξαιρετικά ευάλωτη και από την άλλη μεριά ο φιλελευθερισμός συνδεόταν ακόμα με την εικόνα του αυτόνομου ιδιοκτήτη ατόμου και με ένα κράτος περιορισμένο σε ελάχιστα καθήκοντα. Κριτικές ορθές, οι οποίες όμως εγγράφονται σε εκείνο τον χρονικό ορίζοντα. Από τότε, η δημοκρατία και ο φιλελευθερισμός έχουν διανύσει πολύ δρόμο. Η δημοκρατία έχει εμπλουτιστεί με την αναγνώριση των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων.

Ο φιλελευθερισμός εξελίχθηκε και με αυτοκριτικό τρόπο, δείχνοντας ότι είναι ικανός να ενσωματώνει ισχυρά στοιχεία εξισωτισμού και κοινωνικής δικαιοσύνης. Κι ωστόσο, σήμερα χρειάζεται να αναμετρηθούμε με δημοκρατίες κάθε άλλο παρά φιλελεύθερες και κοινωνικές. Καθήκον μας είναι να επισημαίνουμε όλες τις λογικές αντιφάσεις της έννοιας της μη φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ενας «δήμος» που αυτοκυβερνιέται πρέπει να αποτελείται από άτομα προικισμένα με δικαιώματα. Συμφωνώντας με τον Νορμπέρτο Μπόμπιο, πρέπει να αναγνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει δημοκρατία χωρίς φιλελευθερισμό και αντίστροφα. Οσο για τον νεοφιλελευθερισμό, αυτός ριζοσπαστικοποιεί την εικόνα του αυτόνομου και ανεξάρτητου ατόμου που ανταγωνίζεται με τα άλλα άτομα. Και σε αυτή την περίπτωση, το καθήκον μας είναι να αναδεικνύουμε τις εσωτερικές αντιφάσεις της νεοφιλελεύθερης σκέψης, η οποία, για παράδειγμα, αναμειγνύει μορφές υπερρύθμισης και στοιχεία απορρύθμισης.

 Οι ανισότητες σήμερα δεν είναι μόνον οικονομικές, αλλά αφορούν γένος, σεξουαλικό προσανατολισμό, γεωγραφική προέλευση. Είναι δυνατό, με τον Μαρξ, να συνενώσουμε κοινωνικά δικαιώματα και πολιτικά δικαιώματα;

Η ταξική κυριαρχία, η οποία συγκέντρωνε την προσοχή του Μαρξ, συνδέεται με άλλες μορφές κυριαρχίας σύμφυτες με αυτήν. Ας σκεφτούμε την κυριαρχία των μεγάλων δυνάμεων πάνω στις φτωχότερες χώρες· ή την πατριαρχική κυριαρχία, που επιβάλλει μια ορισμένη μορφή της οικογένειας και των σχέσεων μεταξύ των φύλων. Ολες αυτές οι μορφές κυριαρχίας, όλες αυτές οι ιεραρχίες συνδέονται με μια κοινωνικοοικονομική διάταξη, την οποία εκφράζουν. Αυτό βέβαια μπορεί να καταλήξει περιοριστικό, επειδή παραγνωρίζει ολόκληρη σειρά μη ηγεμονικών μορφών επιβεβαίωσης ταυτότητας ή άρνησης αναγνώρισης ταυτότητας· μορφών δηλαδή διάκρισης που δεν πηγάζουν από την οικονομική σφαίρα, παρ’ όλο που σχετίζονται με αυτήν. Το ζητούμενο για μας είναι να υπερβούμε τη μερικότητα της προοπτικής του Μαρξ, για να συλλάβουμε την πολυπλοκότητα των μορφών ιεράρχησης και κοινωνικής περιθωριοποίησης. Επιπλέον, η καπιταλιστική ανάπτυξη βασίστηκε στην ιδέα ότι μπορούμε να εκμεταλλευόμαστε το περιβάλλον κατά βούληση, χωρίς να υπολογίζουμε το κόστος που η εκμετάλλευση των πόρων έχει για τους φτωχούς πληθυσμούς ή για τις μελλοντικές γενεές. […]

Αναδημοσίευση από “Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ”