Κοινωνικά κινήματα και δημοκρατία. Του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Τα κοινωνικά κινήματα θεμελιώνουν συλλογικές ταυτότητες, επεξεργάζονται γνώσεις και πιθανές εναλλακτικές λύσεις και εκπαιδεύουν στη συμμετοχή, πράγματα που τα πολιτικά κόμματα δεν κατορθώνουν πλέον να κάνουν.
Απόσπασμα συνέντευξης της Ντονατέλα Ντέλα Πόρτα που δημοσιεύτηκε στο ιταλικό περιοδικό Pandora
Πώς ορίζεται ένα κοινωνικό κίνημα; Ποια θεμελιώδη στοιχεία χαρακτηρίζουν τη συμμετοχή στα κινήματα σε σχέση με άλλες μορφές συμμετοχής;
Κατά κανόνα τα κοινωνικά κινήματα ορίζονται με βάση τέσσερα χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι το ότι δεν αποτελούν οργανώσεις με τη στενή έννοια. Εχουν μιαν οργανωτική δομή και μπορεί να έχουν οργανώσεις στο εσωτερικό τους, αλλά τα οργανωτικά τους σύνορα είναι χαλαρά. Μιλάμε κυρίως για δίκτυα, που αποτελούνται από άτομα και από διάφορων μορφών οργανώσεις. Ενα δεύτερο χαρακτηριστικό των κινημάτων είναι η τάση να αναπτύσσουν μορφές συλλογικής ταύτισης. Τα κινήματα τείνουν να αναπτύσσουν μια ταυτότητα, μιαν εσωτερική αλληλεγγύη. Το τρίτο χαρακτηριστικό είναι ο συγκρουσιακός τους χαρακτήρας, το ότι θέτουν στόχους που στις περισσότερες περιπτώσεις οδηγούν σε πολιτικές διεκδικήσεις. Το τελευταίο χαρακτηριστικό, το πιο σημαντικό, είναι η χρήση μορφών δράσης που έχουν τον χαρακτήρα της διαμαρτυρίας. Μπορεί να χρησιμοποιούν και άλλες μορφές, όπως το lobbying, αλλά γενικά, καθώς έχουν αδύναμα κανάλια πρόσβασης στους θεσμούς και στην κοινή γνώμη, η διαμαρτυρία παραμένει το κύριο εργαλείο άσκησης πίεσης με σκοπό τη διεκδίκηση ορισμένων συλλογικών δικαιωμάτων.
Σε ποια κατάσταση βρίσκονται συνολικά τα κινήματα διαμαρτυρίας στην Ιταλία και στην Ευρώπη; Ποιον ρόλο παίζουν και για ποιους λόγους είναι σημαντικά για τις δημοκρατίες;
Τα κοινωνικά κινήματα γενικά άλλοτε περνούν περιόδους έντονης κινητοποίησης και διαμαρτυρίας και άλλοτε φάσεις στις οποίες αφοσιώνονται με τρόπο λιγότερο ορατό στη θεμελίωση συλλογικών ταυτοτήτων και οργανωτικών δικτύων. Από μιαν άποψη, η διαμαρτυρία έχει ήδη γίνει τόσο διαδεδομένη ώστε βρίσκουμε σε κάθε πλαίσιο και με κάθε μορφή κοινωνικά κινήματα, που είναι συχνά αξιοσημείωτα ορατά. Πρόσφατα είχαμε διαμαρτυρίες εναντίον της βίας σε βάρος των γυναικών, υπέρ της ειρήνης, φοιτητικές διαμαρτυρίες, εργατικές διαμαρτυρίες, απεργίες και καταλήψεις δημοτικών μεγάρων. Ακόμα κι αν εστιάσουμε την προσοχή μας μόνο στην ιταλική περίπτωση, οι διαμαρτυρίες αποτελούν ήδη μέρος του καθημερινού πανοράματος, με την υιοθέτηση διαφοροποιημένων μορφών δράσης και ποικίλων προσπαθειών να δοθούν ανανεωτικές λύσεις σε σχέση με το παρελθόν. Αν σκεφτούμε άλλωστε τις διαμαρτυρίες στο Ιράν και στην Κίνα, διαπιστώνουμε ότι οι διαμαρτυρίες στον δυτικό κόσμο και στον παγκόσμιο Βορρά βρίσκουν δεσμούς με διαδικασίες που διαδίδονται και στο εσωτερικό αυταρχικών καθεστώτων. Υπάρχει δηλαδή διαμαρτυρία ακόμα και εκεί όπου οι μορφές συμμετοχής καταπιέζονται. Γιατί λοιπόν τα κινήματα είναι σημαντικά σε σχέση με τη δημοκρατία; Τείνουμε συχνά να λέμε ότι τα κινήματα αναπτύσσονται όταν παρουσιάζονται διεκδικήσεις που δεν εκφράζονται μέσω άλλων μορφών συμμετοχής. Μια άλλη παρατήρηση, που διατυπώνουν πολλοί, αφορά την αποδυνάμωση των πολιτικών κομμάτων, που κάποτε ήταν σε θέση να εκφράζουν τις διεκδικήσεις και τα αιτήματα των πολιτών στις δημοκρατίες. Παρακολουθήσαμε τη γέννηση νέων κομμάτων, ενώ μια έντονη αναστάτωση είναι συχνά ορατή στον χώρο που κάποτε θεωρούσαμε της Αριστεράς· αναστάτωση που οφείλεται από τη μια μεριά στους μετασχηματισμούς της κοινωνίας, όπως ο κατακερματισμός της κοινωνικής βάσης αυτών των κομμάτων, και από την άλλη σε στρατηγικές επιλογές που οδήγησαν αυτές τις πολιτικές δυνάμεις να περιορίσουν ή να παραγνωρίσουν τον ρόλο τους της αντιπροσώπευσης των συμφερόντων των ασθενέστερων τομέων της κοινωνίας. Σε αυτή την κατάσταση, τα κοινωνικά κινήματα καταλήγουν να δίνουν φωνή σε όσους δεν αντιπροσωπεύονται μέσω άλλων μορφών συμμετοχής. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στα αυταρχικά καθεστώτα, επειδή εκεί η διαφωνία μπορεί να εκφράζεται μόνο μέσω μορφών ρήξης. Εκεί βρισκόμαστε μπροστά σε κινητοποιήσεις, οι οποίες συχνά συνδέονται αρχικά με συγκεκριμένα θέματα ή επεισόδια, αλλά γρήγορα επεκτείνονται σε ευρύτερες διεκδικήσεις. Ας σκεφτούμε όσα έγιναν στο Ιράν. Πρόκειται για μια δυναμική την οποία μπορούμε να παρατηρήσουμε και στο εσωτερικό των δημοκρατιών. Η διαμαρτυρία ξεκινάει συχνά από συγκεκριμένες διεκδικήσεις, που συνδέονται για παράδειγμα με τα δικαιώματα των γυναικών που υφίστανται βία, αλλά αναλαμβάνει και μια λειτουργία επεξεργασίας εναλλακτικών σχεδίων, φτάνοντας να προτείνει μορφές πολιτικού και κοινωνικού μετασχηματισμού, που το ίδιο το θεσμικό σύστημα δεν είναι σε θέση να προωθήσει. Τα κινήματα δεν αναλαμβάνουν μόνον την αποστολή της διόρθωσης των αδυναμιών του πολιτικού συστήματος, αλλά μπορούν και να το εμπλουτίζουν και να προεικονίζουν εφικτές εναλλακτικές λύσεις. Αυτή η αποστολή, που κάποτε εκπληρωνόταν και στο εσωτερικό των πολιτικών κομμάτων, τώρα αναλαμβάνεται μόνον από τα κινήματα, που συχνά δυσκολεύονται να αναπτύξουν μια κοινή δράση σε συντονισμό με τα κόμματα. Γεννήθηκαν βέβαια νέα κόμματα, που αποτελούν και έκφραση των κοινωνικών κινημάτων, αλλά γενικά μπορούμε να πούμε ότι έχει σπάσει ο ιμάντας μεταβίβασης μεταξύ κοινωνίας πολιτών και κομμάτων. Τα κοινωνικά κινήματα θεμελιώνουν συλλογικές ταυτότητες, επεξεργάζονται γνώσεις και πιθανές εναλλακτικές λύσεις και εκπαιδεύουν στη συμμετοχή, πράγματα που τα πολιτικά κόμματα δεν κατορθώνουν πλέον να κάνουν.
Πώς έχει αλλάξει ο περιβαλλοντικός ακτιβισμός στα τελευταία χρόνια και ποια είναι τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της κινηματικής διαμαρτυρίας για την κλιματική αλλαγή;
Υπάρχει ένα στοιχείο που αφορά τις γενιές και που πρέπει να το υπογραμμίσουμε. Ενώ οι νέοι ήταν πάντοτε παρόντες στα κοινωνικά κινήματα με μιαν αριθμητικά αξιοσημείωτη συμμετοχή, ένα από τα σημαντικά στοιχεία στα πιο πρόσφατα κινήματα –για παράδειγμα στο οικολογικό κίνημα– είναι το ότι ανέλαβαν την «ηγεσία» ή πάντως αντιπροσωπεύουν την πρωτοπορία, και με αφετηρία έναν στοχασμό για τις δικές τους συνθήκες οικονομικής και υπαρξιακής ανασφάλειας. Στην περίπτωση των Fridays for Future είναι κεντρική η διεκδίκηση μιας γενιάς που αισθάνεται ότι της έχουν στερήσει το μέλλον της, σε σημείο που να μην μπορεί να βασίζεται στην επιβίωση ενός διαχειρίσιμου κόσμου. Αυτό οδήγησε σε στοχασμούς και για τα δικαιώματα των γενιών που δεν έχουν ακόμα γεννηθεί και για τις δικές μας ευθύνες να εγγυηθούμε δυνατότητες ευημερίας και γι’ αυτές τις μελλοντικές γενιές. Αυτά τα κινήματα υπογράμμισαν έπειτα ότι οι νέες γενιές δεν ζουν μόνο σε συνθήκες εργασιακής ανασφάλειας, αλλά νιώθουν την ανασφάλεια σε όλες τις όψεις της μετάβασης στην ενηλικίωση. Υπογραμμίστηκε έπειτα από αυτές τις νέες γενιές και το πρόβλημα της έλλειψης αντιπροσώπευσης των συμφερόντων τους και των ταυτοτήτων τους, που συνδέεται όχι μόνο με το σχεδόν γεροντοκρατικό κλείσιμο της εξουσίας, αλλά και με την ανικανότητα των θεσμικών υποκειμένων να συμπεριλάβουν τις νέες γενιές. […]
ℹ️ Γεννημένη το 1956 στην Κατάνια, η Ντονατέλα Ντέλα Πόρτα είναι καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας στη Scuola Normale Superiore της Φλωρεντίας. Το πλούσιο συγγραφικό της έργο και τα κύρια ερευνητικά της ενδιαφέροντα αναφέρονται στα κοινωνικά κινήματα, την πολιτική βία, την τρομοκρατία, την πολιτική διαφθορά και την κρίση της δημοκρατίας. Στη γλώσσα μας κυκλοφορεί το βιβλίο: Ντονατέλα Ντέλα Πόρτα, Μάριο Ντιάνι, «Κοινωνικά κινήματα» (μετάφραση: Ξενοφών Γιαταγάνας, Κριτική 2010)
Αναδημοσίευση από ΄”Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ”
