Η μοναξιά του… καπιταλισμού. Του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Μπράνκο Μιλάνοβιτς «Καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο» (μετάφραση: Γιώργος Χρηστίδης, Πόλις 2020). Γεννημένος το 1953 στο Βελιγράδι, ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς διδάσκει στο City University της Νέας Υόρκης και θεωρείται ένας από τους εγκυρότερους μελετητές του φαινομένου της οικονομικής ανισότητας. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε στον ιταλικό ραδιοφωνικό σταθμό «Radio popolare».
● Καθηγητή Μιλάνοβιτς, στο βιβλίο σας «Καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο» υποστηρίζετε ότι ο κόσμος κυβερνιέται από ένα μοναδικό οικονομικό σύστημα, τον καπιταλισμό. Πότε απέμεινε μόνος του ο καπιταλισμός;
Υποστηρίζω ότι υπάρχει μόνο ένα οικονομικό σύστημα και ότι αυτό το σύστημα είναι ο καπιταλισμός. Δεν είναι ένας ισχυρισμός που δύσκολα μπορεί να γίνει κατανοητός, επειδή όλοι γνωρίζουμε ότι στις καπιταλιστικές χώρες ο τρόπος παραγωγής είναι ο ίδιος. Λίγο πιο αμφισβητούμενος είναι όμως ο ισχυρισμός ότι η Κίνα είναι μια καπιταλιστική χώρα. Στηρίζω αυτόν τον ισχυρισμό σε εμπειρικά δεδομένα. Αυτά τα δεδομένα μάς λένε ότι: το μεγαλύτερο μέρος της κινεζικής παραγωγής γίνεται στον ιδιωτικό τομέα· το μεγαλύτερο μέρος των επενδύσεων είναι ιδιωτικές· το μεγαλύτερο μέρος της εργατικής δύναμης ή βρίσκεται στον ιδιωτικό τομέα ή είναι αυτοαπασχολούμενο. Αν δεχτούμε ότι η Κίνα είναι μια καπιταλιστική χώρα, τότε μπορούμε να πούμε ότι ο κόσμος έγινε εξ ολοκλήρου καπιταλιστικός στα τελευταία 20-30 χρόνια.
● Γιατί απέμεινε μόνος του ο καπιταλισμός; Αυτό έγινε εξαιτίας πολιτικών ή άλλων λόγων;
Απέμεινε μόνος του προφανώς επειδή δεν υπήρχαν άλλοι ανταγωνιστές. Με το τέλος του σοσιαλισμού οι ανταγωνιστές χάθηκαν. Και με τον μετασχηματισμό της Κίνας σε καπιταλιστική χώρα χάθηκε και άλλος ένας ανταγωνιστής. Να γιατί ο καπιταλισμός έμεινε χωρίς αντίπαλο. Αν κοιτάξουμε γύρω μας, βλέπουμε ότι στον κόσμο δεν υπάρχει άλλος τρόπος οργάνωσης της παραγωγής εκτός από τον καπιταλιστικό. Ο μοναδικός τρόπος για να υποστηριχτεί μια διαφορετική θέση είναι να θεωρήσουμε ότι η Κίνα δεν είναι καπιταλιστική χώρα. Εμπειρικά είναι δύσκολο να το τεκμηριώσουμε. Μπορούμε μόνο να βασιστούμε στο γεγονός ότι το κόμμα που κυβερνά στην Κίνα ονομάζεται «κομμουνιστικό κόμμα». Οπως όμως γνωρίζετε, διάφορα κόμματα ονομάζονται με ποικίλους τρόπους και μερικές φορές αυτές οι ονομασίες δεν έχουν μεγάλη σχέση με την πραγματικότητα.
● Στο βιβλίο σας περιγράφετε τον καπιταλισμό ως «φιλελεύθερο καπιταλισμό» και ως «πολιτικό καπιταλισμό». Ο πρώτος είναι ο καπιταλισμός των δυτικών χωρών και ο δεύτερος είναι ο καπιταλισμός των ανατολικών χωρών. Μπορείτε να μας πείτε ποιο είναι το νόημα που δίνετε στις εκφράσεις «φιλελεύθερος καπιταλισμός» και «πολιτικός καπιταλισμός»;
Χρησιμοποιώ τον όρο «φιλελεύθερος» όχι με το σύνηθες νόημά του, αλλά με εκείνο που ο Τζον Ρολς αποκαλούσε «φιλελεύθερη ισότητα». Επομένως η έκφραση «φιλελεύθερος καπιταλισμός» σημαίνει έναν καπιταλισμό που καθιστά δυνατή την κοινωνική κινητικότητα και επιτρέπει δύο διαφορετικές λειτουργίες: τη φορολόγηση της κληρονομιάς και τη δωρεάν δημόσια εκπαίδευση. Αυτές οι δύο λειτουργίες, που θα μπορούσαμε να τις αποκαλέσουμε μορφές «περιορισμού του ρόλου της κληρονομιάς», είναι πολύ σημαντικές. Η πρώτη (η φορολόγηση της κληρονομιάς) περιορίζει την κληρονομιά μέσω του χρηματικού κεφαλαίου (γίνεσαι πλούσιος μόνο και μόνο επειδή οι γονείς σου είναι πλούσιοι). Η δεύτερη περιορίζει την κληρονομιά καθιστώντας τη δημόσια εκπαίδευση προσιτή σε όλους. Ο πολιτικός καπιταλισμός είναι ο καπιταλισμός που διαφοροποιείται από πολιτική άποψη, δηλαδή από την άποψη του εποικοδομήματος όπως λένε οι μαρξιστές· με την έννοια ότι δεν είναι δημοκρατικός, υπάρχει ένα μοναδικό κόμμα και δεν γίνονται ελεύθερες εκλογές. Υπάρχουν και οικονομικές διαφορές που ανάγονται στον ρόλο του κράτους. Στον πολιτικό καπιταλισμό ο ρόλος του κράτους είναι πολύ σημαντικός. Το κράτος επηρεάζει την οικονομική σφαίρα και διαπλέκεται με αυτήν. Πιθανότατα περισσότερο από όσο σε έναν φιλελεύθερο καπιταλισμό, παρά το ότι η διαφορά δεν είναι τόσο μεγάλη όσο θέλουν να πιστεύουν.
● Εσείς λέτε ότι και οι δύο καπιταλισμοί είναι άρρωστοι από κάποια ασθένεια. Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός είναι άρρωστος από ανισότητα, ενώ ο πολιτικός καπιταλισμός είναι άρρωστος από διαφθορά. Αυτές οι δύο διαδικασίες μπορούν να φτάσουν σε ένα τέλος και να οδηγήσουν σε μια αποσύνθεση του καπιταλισμού ή κατά τη γνώμη σας υπάρχουν μηχανισμοί αυτορρύθμισης για το μέλλον;
Είναι δύσκολο να μιλάμε για το μέλλον. Στο βιβλίο υποστηρίζω ότι οι αντιλήψεις που διατυπώθηκαν στη δεκαετία του 1990 ήταν εσφαλμένες. Αρκεί να σκεφτούμε τους ισχυρισμούς που προβλήθηκαν τότε για ένα είδος τέλους της ανθρώπινης εξέλιξης, που ταυτίστηκε με τον φιλελεύθερο καπιταλισμό (ο Φουκουγιάμα για το τέλος της Ιστορίας). Στα τελευταία τριάντα χρόνια αυτοί οι ισχυρισμοί αποδείχτηκαν εσφαλμένοι. Επομένως έχουμε διάφορα οργανωμένα πολιτικά συστήματα, αλλά είναι αδύνατο να προβλέψουμε ποιο θα επικρατήσει. Επιπλέον το βρίσκω και απλουστευτικό, επειδή θα μπορούσε να υπάρξει ένας τρίτος τύπος ανάπτυξης στο μέλλον ή θα μπορούσαμε να έχουμε μια σύγκλιση των δύο σημερινών συστημάτων. Αναφέρω την πιθανότητα σύγκλισης, υποστηρίζοντας ότι η διαμόρφωση των ελίτ στα δύο συστήματα, που φαινομενικά είναι διαφορετική, θα μπορούσε να οδηγήσει στο ίδιο αποτέλεσμα, σε έναν τύπο φιλελεύθερου συστήματος όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες. Θα μπορούσε δηλαδή να υπάρξει μια οικονομική ισχύς που μετατρέπεται σε πολιτική εξουσία. Με άλλα λόγια, θα μπορούσε να συμβεί η ενοποίηση της οικονομικής με την πολιτική ελίτ. Από την άλλη μεριά, στην περίπτωση του πολιτικού καπιταλισμού (Κίνα) και εδώ θα μπορούσε να γίνει η ενοποίηση των ελίτ, αλλά σε αυτή την περίπτωση η ελίτ είναι πολιτικά ισχυρή και χρησιμοποιεί την πολιτική εξουσία για να έχει πρόσβαση στην οικονομική ισχύ.
● Η εφαρμογή αναδιανεμητικών πολιτικών για την καταπολέμηση της ανισότητας προϋποθέτει έναν πολύ ενεργητικό ρόλο της κυβέρνησης στην οικονομία…
Για να αντιμετωπίσουμε τις ανισότητες αλλά και τη φτώχεια, δεν υπάρχει άλλο σημαντικό εργαλείο εκτός από την κυβέρνηση. Ο ρόλος της κυβέρνησης είναι να αποφασίζει νόμους και ρυθμίσεις που θα μπορούσαν να περιορίσουν τη δυνατότητα συσσώρευσης μεγάλων περιουσιών ή τη μεταβίβασή τους στις μελλοντικές γενεές. Αυτό δεν είναι κάτι που θα μπορούσε να γίνει, για παράδειγμα, από φιλανθρωπικούς θεσμούς ή με ατομικές αποφάσεις. Τα αποτελέσματα αυτών των ατομικών αποφάσεων είναι πολύ μικρότερα, αν τα συγκρίνουμε με τον ρόλο της κυβέρνησης. Ο ρόλος της κυβέρνησης είναι απολύτως θεμελιώδης. Δεν υπάρχει άλλος θεσμός που να μπορεί να πραγματοποιήσει μια πολιτική αναδιανομής.
● Πριν από σαράντα χρόνια η στροφή προς τον νεοφιλελευθερισμό ενέσκηψε σαν επαναστατική δύναμη. Θεωρείτε ότι σήμερα φτάσαμε σε ένα σημείο καμπής, ότι είμαστε στο τέρμα αυτής της διαδρομής, που άρχισε πριν από σαράντα χρόνια, και εξαιτίας των επιπτώσεων της πανδημίας;
Αν διαβάσετε όσα έγραψε ο διευθυντής των «Financial Times», ότι δηλαδή ο νεοφιλελευθερισμός τελείωσε, τότε θα μπορούσε πραγματικά να πιστέψετε ότι αυτό συνέβη, δεδομένου ότι αυτή η εφημερίδα υποστήριζε τον νεοφιλελευθερισμό εδώ και πολύ καιρό. Νομίζω ότι το σημείο καμπής ήταν η κρίση του 2007-2008. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο μεταξύ του 2008 και του 2018 είναι το ότι, παρά την ιδεολογική κρίση του νεοφιλελευθερισμού, σε καμία χώρα δεν είχαμε μια ουσιαστική αλλαγή πολιτικής. […]
Δημοσίευση από “Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ”
