Απώλεια ιστορικής μνήμης. Του ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Ο Κλάουντιο Μάγκρις, με το πλούσιο και πολύμορφο συγγραφικό του έργο, έχει κατακτήσει μια ξεχωριστή θέση στο στερέωμα της ιταλικής και της ευρωπαϊκής κουλτούρας. Το ακόλουθο άρθρο του δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα Corriere della Sera.
Ακόμη και οι ιστορικές εποχές έχουν τις δικές τους ασθένειες, που συμβάλλουν όχι μόνο στο να υποφέρουν και να πεθαίνουν οι άνθρωποι, αλλά και στο να χαρακτηρίζουν τη νοοτροπία, την κουλτούρα, την αντίληψη της ζωής και του κόσμου ενός πολιτισμού. Η πανούκλα από την αρχαιότητα του Θουκυδίδη ώς τον Βοκάκιο, τον Μαντσόνι ή τον Καμί· η σύφιλη που ακόμη στους καιρούς του Ιψεν πίστευαν ότι μπορεί να μεταβιβάζεται με την κληρονομικότητα· η επιληψία και η τρέλα ως ιερές ασθένειες που αποκάλυπταν ανείπωτες αλήθειες· η φθίση, ο αλκοολισμός, ο εθισμός στα ναρκωτικά, ο καρκίνος.
Η προτελευταία μεγάλη ασθένεια, σε χρονολογική σειρά, υπήρξε το AIDS. Οι καταστροφικές μεταδοτικές επιδημίες -όπως η ισπανική γρίπη, που προκάλεσε περισσότερα θύματα από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και ο τωρινός φόβος του κορονοϊού- δημιουργούν ψυχώσεις και υστερίες, αλλά δεν δημιουργούν «κουλτούρα», δεν φαίνεται να επηρεάζουν την αντίληψή μας για τον κόσμο. Η τελευταία, σε χρονολογική σειρά, μεγάλη ασθένεια, η τωρινή ασθένεια, φαίνεται να είναι η νόσος του Αλτσχάιμερ, που βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη με έρευνες, στατιστικές, μαρτυρίες, προτάσεις και με τόση σύγχυση σχετικά με την ηλικία, τα συμπτώματα, τις θεραπείες.
Ομοια με τις μεγάλες ασθένειες του παρελθόντος, η νόσος του Αλτσχάιμερ επηρεάζει την αίσθηση της ζωής, του χρόνου, της αγάπης, όπως για παράδειγμα στο τελευταίο μυθιστόρημα του Γεοσούα. Πλάι όμως στο ατομικό Αλτσχάιμερ υπάρχει και ένα όλο και περισσότερο διαδεδομένο πολιτισμικό Αλτσχάιμερ. Πρόκειται για μιαν ασθένεια αληθινά θανατηφόρα για τη ζωή, την κοινωνία, την πολιτική, τη νόηση.
Πριν από καμιά δεκαριά μέρες, η τηλεόραση έδειχνε μερικούς νέους στον δρόμο, τους οποίους ρωτούσαν ποιος ήταν ο Κράξι. Κανένας τους δεν τον γνώριζε. Κάποιος ανάμεσά τους, διστακτικός, αναρωτήθηκε μήπως ήταν ένας τραγουδιστής.
Πριν από χρόνια, δίδασκα για μερικούς μήνες στο Bard College, ένα φημισμένο αμερικανικό κολέγιο όχι πολύ μακριά από τη Νέα Υόρκη, όπου στον καιρό της δίδασκε -και έχει ταφεί- η Χάνα Αρεντ και όπου διδάσκουν μέχρι σήμερα διακεκριμένοι καθηγητές. Ο κύκλος των μαθημάτων στρεφόταν γύρω από το πολιτικό μυθιστόρημα του εικοστού αιώνα: Οργουελ, Κέστλερ, τα βιβλία για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και για τα γκουλάγκ κ.ο.κ. Σε ένα ορισμένο σημείο, κατά τη διάρκεια της συζήτησης στο σεμινάριο, αποκαλύφθηκε ότι από τους περίπου τριάντα πέντε φοιτητές μόνον τέσσερις ή πέντε γνώριζαν ποιος ήταν ο Στάλιν.
Ενας Ουγγροεβραίος συγγραφέας, του οποίου οι πρόγονοι είχαν εξοντωθεί στο Αουσβιτς, μου είπε κάποτε ότι μια δεκαοχτάχρονη ανιψιά του, κόρη του αδελφού του, ήξερε αόριστα ότι ο Χίτλερ ήταν ένας κακός άνθρωπος, αλλά δεν γνώριζε σχεδόν τίποτα περισσότερο.
Πρόκειται για ένα αληθινό συλλογικό πολιτισμικό Αλτσχάιμερ, που πολτοποιεί όχι μόνον και όχι τόσο την κουλτούρα ως γνώση της ιστορίας ή των διάφορων τεχνών και επιστημών, αλλά και τη γνώση του παρόντος στο οποίο ζούμε.
Για έναν Ιταλό το να μην γνωρίζει ποιος ήταν ο Κράξι και για τον καθένα το να μην γνωρίζει ποιος ήταν ο Χίτλερ ή ο Στάλιν δεν είναι τόσο παχυλή άγνοια –σαν την άγνοια εκείνου που δεν ξέρει ποιος ήταν ο Τραϊανός ή ο Καραβάτζιο-, αλλά είναι αμάθεια, ανευθυνότητα, άγνοια του παρόντος του και επομένως ολική αδυναμία να το αντιμετωπίσει και να το ζήσει. Το παρόν ενός προσώπου και μιας κοινωνίας δεν είναι μόνο το δευτερόλεπτο ή το λεπτό εκείνης της στιγμής που αμέσως χάθηκε· είναι το γενικό πλαίσιο που περιτυλίγει, προηγείται και συνεχίζει την εξελισσόμενη πραγματικότητα της ζωής μας.
Ακόμη και η πρώτη κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Κόντε πέρασε, δεν υπάρχει πλέον, αλλά είναι αδύνατο να κατανοήσουμε και να αξιολογήσουμε την τωρινή κατάσταση και εκείνη τη ρευστή κατάσταση που διαγράφεται για αύριο, αν δεν γνωρίζουμε ποιος και τι προκάλεσαν την πτώση της. Αυτό το παρόν, που δεν εκμηδενίζεται σε κάθε στιγμή, αλλά αγκαλιάζει ένα πολύ μεγαλύτερο μέρος της πραγματικότητας, δεν περιορίζεται σε λίγους μήνες.
Ο Κράξι για παράδειγμα σηματοδοτεί και τη ριζική πολιτική αλλαγή στην οποία ακόμη ζούμε, τον μετασχηματισμό της ιταλικής δημοκρατίας που εξελίσσεται μέχρι σήμερα. Οποιος δεν τον γνωρίζει δεν είναι μόνον αμαθής, αλλά είναι κάποιος που βαδίζει στον δρόμο χωρίς να γνωρίζει πού ακριβώς βρίσκεται, όπως αυτός που έχει χάσει τη μνήμη του και δεν ξέρει πώς να γυρίσει στο σπίτι του.
Το μέρος του χρόνου που οφείλουμε να αποκαλούμε παρόν -και επομένως οφείλουμε να το γνωρίζουμε έστω επιφανειακά- είναι δύσκολο να το οριοθετήσουμε με ακρίβεια, αλλά είναι ή θα έπρεπε να είναι πολύ σαφές στη συνείδησή μας. Τα παιδιά μου προφανώς δεν έχουν ζήσει τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τον φασισμό και την Αντίσταση, τη διχοτόμηση της Ιταλίας. Εκείνα τα χρόνια όμως και εκείνες οι δεκαετίες, κατά τις οποίες τα παιδιά μου δεν είχαν γεννηθεί, αποτελούν μέρος του κόσμου τους και των τοποθετήσεών τους απέναντι στον σημερινό κόσμο, στον οποίο αυτά τα γεγονότα αποτελούν ακόμη καυτά και επίμαχα ζητήματα.
Το να αγνοούμε ποιος ήταν ο Στάλιν ή ο Χίτλερ δεν είναι το ίδιο με το να αγνοούμε ποιος ήταν ο Περικλής –πράγμα βέβαια αρκετά σοβαρό στο πολιτισμικό πεδίο, έλλειψη που φτωχαίνει τη ζωή και τη νόηση, αλλά δεν μας εμποδίζει να διασχίσουμε τον δρόμο όπως θα μας εμπόδιζε η άγνοια του φωτεινού σηματοδότη. Η έλλειψη μνήμης, που περιορίζει τη ζωή σε λίγους μήνες ή σε λίγα χρόνια, μας εμποδίζει να κοιτάξουμε γύρω μας, να προσανατολιστούμε στο χάος της ζωής και της ιστορίας και καθιστά λιγότερο απίθανο το ενδεχόμενο να συντριβούμε. Ω Ιταλοί, έλεγε ο Ούγκο Φόσκολο, σας προτρέπω στις ιστορίες. Δεν ήθελε να δημιουργήσει καθηγητές, αλλά απλώς πρόσωπα πιο συνειδητά και επομένως πιο ικανά.
Αυτή η μνήμη, η μητέρα των Μουσών και των πάντων, δεν έχει καμιά σχέση με τη μηχανική καταγραφή κάθε κόκκου της σκόνης που ανεμίζει γύρω μας ούτε με την έμμονη και εκδικητική μνήμη, που ανακινεί όλες τις αδικίες που έχουμε υποστεί εδώ και χρόνια ή εδώ και αιώνες, για να μπορέσει να τις ανταποδώσει μνησίκακα. Η αυθεντική μνήμη δεν κοιτά προς τα πίσω, επειδή το να κοιτάμε προς τα πίσω είναι θανατηφόρο.
Ο Ορφέας χάνει την Ευρυδίκη επειδή μέσα στο σκοτάδι του Αδη στρέφεται προς αυτήν. Η σύζυγος του Λωτ γίνεται στήλη άλατος επειδή παραβιάζει τη θεϊκή απαγόρευση να στραφεί και να κοιτάξει πίσω. Η ελληνική και η εβραϊκή κουλτούρα -που έχουν κατανοήσει σχεδόν τα πάντα για τη ζωή, τον θάνατο και την ιστορία- κοιτούν προς τα μπρος. Αλλά κοιτούν και προχωρούν προς τα μπρος κουβαλώντας την αίσθηση και την αξία της ζωής τους, αυτό που δεν πεθαίνει.
Δημοσίευση από “Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ”
